όπου μάης...

Daniel Cohn-Bendit

«Χάσαμε πολιτικά, αλλά αλλάξαμε την κοινωνία»

Το '68 ήταν μια ρήξη, μια εξέγερση που δεν διεκδίκησε την πολιτική εξουσία αλλά ώθησε τους ανθρώπους να αναλάβουν την ευθύνη της ζωής τους Συζήτηση με τον Ι.Κ.ΠΡΕΤΕΝΤΕΡΗ Ο Ραλφ Γουόλντο Εμερσον είχε κάποτε γράψει ότι «κάθε ήρωας καταντά στο τέλος ένας γεροξούρας». Ο Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ τον διαψεύδει απολύτως. «Είστε τυχερός, είναι από τις τελευταίες φορές που θα μιλήσω για τον Μάη του '68» μου εξηγεί γελώντας σε ένα από τα τυποποιημένα γραφεία των βουλευτών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο Στρασβούργο. Το βρίσκεις εύκολα μέσα στα χαοτικά κτίρια... Ολοι ξέρουν να σου πουν πού βρίσκεται το «γραφείο του Ντάνι». Ο πρωταγωνιστής του Μάη και σήμερα ευρωβουλευτής των Γερμανών «Πράσινων» δεν μοιάζει καθόλου με τον τυπικό «απόμαχο επαναστάτη» που ζει τυλιγμένος με κολακευτικές αναμνήσεις και περασμένα μεγαλεία. Χαμογελαστός, αεικίνητος, πληθωρικός, με αυτή τη λεπτή αίσθηση του χιούμορ που τον χαρακτήριζε ακόμη και στις πιο δύσκολες στιγμές των συγκρούσεων, αισθάνεσαι ότι παραμένει σήμερα αυτό που πάντα υπήρξε: ένα τρομερό επικοινωνιακό άρμα μάχης. Φωτογραφίζεται υπομονετικά, «πραγματικός ροκ σταρ», γελάει ένας συνεργάτης του. Συζητάει με την άνεση του ανθρώπου που ξέρει ότι σφράγισε μια μεγάλη στιγμή του 20ού αιώνα, αλλά και που έχει απολύτως συνειδητοποιήσει ότι η ζωή δεν σταμάτησε στα οδοφράγματα του Καρτιέ Λατέν πριν από ακριβώς 40 χρόνια. - Το βιβλίο σας, το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα, λέγεται «Forget '68» («Ξεχάστε το '68»). Και στο ίδιο βιβλίο λέτε «το '68 τελείωσε, κερδίσαμε!». Γιατί λοιπόν να το ξεχάσουμε; Ξεχνάμε τις νίκες μας; «Πρώτα λέω ότι κερδίσαμε πολιτιστικά, αλλά ότι χάσαμε πολιτικά. Και όταν λέω 'ξεχάστε το '68' εννοώ ότι τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα δεν ανήκουν στην προβληματική του '68. Από το '68, ή καλύτερα στη διάρκεια της δεκαετίας του '60, από τότε ως σήμερα, σημειώθηκε μια τεράστια αλλαγή της κοινωνίας και της αντίληψης του ατόμου. Αυτό είναι που κερδίσαμε. Το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε σήμερα είναι πώς να πάμε πιο γρήγορα. Αυτό είναι από τα βασικά προβλήματα των νέων, μαζί με την ανεργία. Διότι την ανεργία δεν τη γνωρίζαμε όπως είναι σήμερα, όπως δεν γνωρίζαμε την παγκοσμιοποίηση με τη σημερινή της μορφή ή το AIDS. Ο κόσμος άλλαξε. Γι' αυτό λέω: ξεχάστε τις συζητήσεις και τις αντιπαραθέσεις του '68 και ας θέσουμε τα ερωτήματα του σήμερα». - Σαν να λέτε, δηλαδή, ότι ήλθε η ώρα να κλείσουμε το κεφάλαιο του '68. Από αυτή την άποψη, ο τίτλος του βιβλίου σας είναι επιτυχημένος... «Ακριβώς. Παράλληλα λέμε 'φτάνει πια'. Η Γαλλία χρειάστηκε περισσότερο από δύο αιώνες για να κλείσει το κεφάλαιο της Γαλλικής Επανάστασης. Ενας άλλος τίτλος θα μπορούσε να είναι 'Αρκετά μας πρήξατε με το '68'». - Δεν σας βοήθησε λίγο ο Σαρκοζί σε αυτή την επέτειο των 40 χρόνων; Διότι, αν δεν ήταν αυτός που μίλησε για το '68 και για το πώς πρέπει να εκκαθαρίσουμε την κληρονομιά του Μάη, ίσως να μην είχαν εμφανισθεί όλοι εκείνοι που είπαν «όχι, πρέπει να διατηρήσουμε την παρακαταθήκη του '68». Θα περιοριζόμασταν μάλλον στους τυπικούς επετειακούς εορτασμούς. Δεν θα είχε ξεκινήσει μια πραγματική συζήτηση. «Αν ο Σαρκοζί δεν είχε κάνει αυτή την καμπάνια στο τέλος της προεκλογικής περιόδου, εγώ δεν θα είχα πάρει θέση. Δεν θα είχα μιλήσει, δεν θα με είχατε ακούσει. Τα δύο-τρία τελευταία χρόνια μού πρότειναν συνεχώς διάφορα πράγματα εν όψει του 2008 και των σαράντα χρόνων, και έλεγα όχι. Τους έλεγα πως ό,τι είχα να πω το έχω πει. Αλλά ο Σαρκοζί είπε όσα είπε κι έτσι, όταν τον περασμένο Σεπτέμβριο μου πρότειναν το βιβλίο, μια συνέντευξη δηλαδή, είπα: 'Εντάξει, αυτό μπορώ να το κάνω'. Ηταν, αν θέλετε, και μια απάντηση στον Σαρκοζί». - Τον γνωρίζετε προσωπικά; «Τον είχα συναντήσει το 1999 κατά τη διάρκεια μιας τηλεοπτικής συζήτησης. Τότε ήταν επικεφαλής του ψηφοδελτίου της Δεξιάς για τις ευρωεκλογές. Εγώ ήμουν επικεφαλής των Πράσινων. Είναι η μοναδική φορά που τον συνάντησα». - Πώς σας φάνηκε; «Την εποχή εκείνη δεν με εντυπωσίασε καθόλου. Οι συνθήκες βέβαια στη Δεξιά δεν ήταν τότε καλές. Οι μισοί τον είχαν εγκαταλείψει, δεν τον στήριζαν, ο Πασκουά είχε κάνει δικό του ψηφοδέλτιο, κατέβαιναν διασπασμένοι. Ο Σαρκοζί ήταν κυριολεκτικά στον πάτο - δεν ήταν αυτός που ξέρουμε σήμερα». - Σήμερα πώς σας φαίνεται; «Τον είδα τις προάλλες στο Μέγαρο των Ηλυσίων. Δεν μπορώ να πω ότι τον γνωρίζω». - Ποια είναι σήμερα η άποψή σας για τον πολιτικό άνδρα, για τον πρόεδρο; «Πιστεύω ότι το προσωπικό του πρόβλημα είναι πως μοιάζει με έφηβο που δεν μπορεί να ξεπεράσει την εφηβεία του. Αυτό είναι το ένα. Προφανώς κάποια στιγμή μπορεί να προκαλέσει συγκίνηση, όπως συμβαίνει και με τους εφήβους - σε συγκινούν μέσα στην τρέλα τους. Αλλά ακόμη και αυτό δεν μπορεί να το χειριστεί, δεν μπορεί να χειριστεί τα αισθήματά του. Δεν μου είναι όμως αντιπαθής για αυτόν τον λόγο - κάθε άλλο. Από την άλλη, όμως, δεν μπορεί να χειριστεί τον χώρο και τον χρόνο της πολιτικής. Και όταν κάτι τέτοιο συμβαίνει με τη θέση που κατέχει, η κατάσταση γίνεται δραματική». - Δεν σας βρίσκω όμως επιθετικό απέναντί του. Δεν φαίνεται να συμμερίζεστε απόψεις του τύπου «φασίστα Σαρκοζί». «Οχι, αυτό δεν σημαίνει τίποτε. Δεν μπορώ να τον πω φασίστα. Αυτά που προτείνει στη γαλλική κοινωνία, η πολιτική του για τους μετανάστες και για όσους δεν διαθέτουν νόμιμα χαρτιά, είναι αποκρουστικά. Αλλά φασίστας δεν θα πει τίποτε...». - Ας ξαναγυρίσουμε στο '68. Λέτε ότι δεν ήταν επανάσταση, ότι ήταν μια εξέγερση. Και περισσότερο από εξέγερση, ήταν μια ρήξη. Μια ρήξη ακόμη και με τις αντιλήψεις για την επανάσταση που επικρατούσαν εκείνη την εποχή. «Μα γι' αυτό ακριβώς πρόκειται. Κάθε εξέγερση είναι μια ρήξη. Η επανάσταση είναι μια αντιπαράθεση για την κατάκτηση της εξουσίας. Το '68 ήταν μια ρήξη, μια εξέγερση που δεν διεκδίκησε την πολιτική εξουσία αλλά ώθησε τους ανθρώπους να αναλάβουν την ευθύνη της ζωής τους. Και αυτό ήταν το πιο βασικό. Γι' αυτό δεν μιλάμε για επανάσταση. Μόνο ο Ντε Γκωλ το σκέφθηκε έτσι, όπως έτσι το σκέφθηκε και η άκρα Αριστερά· ότι θέλαμε δηλαδή να αναλάβουμε την εξουσία. Αλλά δεν ήταν αυτή η περίπτωση». - Είναι δύσκολο όμως να το κατανοήσει κανείς αυτό 40 χρόνια αργότερα, όταν κιόλας δεν το έζησε από μέσα... Περιγράφετε, π.χ., τις διαδηλώσεις που περνούσαν μπροστά από άδεια υπουργεία. Και κανένας δεν θέλησε να μπει μέσα, να καταλάβει αυτά τα άδεια υπουργεία. Ούτε είναι εύκολο να κατανοήσει κανείς ότι υπήρξαν 11 εκατομμύρια απεργοί που παρέλυσαν μια μεγάλη χώρα αλλά δεν ήθελαν την εξουσία. «Ισως γιατί πρέπει να δει κανείς πώς ξεκίνησε όλο αυτό. Μετά την πρώτη φάση των φοιτητικών κινητοποιήσεων, μετά τη μεγάλη διαδήλωση αλληλεγγύης φοιτητών και εργατών της 13ης Μαΐου. Ηταν τότε η βάση που έσπρωξε τα συνδικάτα να ενωθούν με τους φοιτητές στους δρόμους του Παρισιού. Παράλληλα σε κάθε εργοστάσιο άρχισαν οι νέοι εργαζόμενοι κυρίως να διαδηλώνουν μέσα στους χώρους εργασίας τους. Ποτέ δεν υπήρξε γενική απεργία από τα συνδικάτα, ποτέ δεν την κήρυξαν. Τα συνδικάτα αγκάλιασαν απλώς τα εργοστάσια που κατέβηκαν σε απεργία. Συνάντησα πρόσφατα για πρώτη φορά τον Μορίς Γκριμό, τον επικεφαλής τότε της Αστυνομίας, με αφορμή μια κοινή συνέντευξή μας που θα δημοσιευθεί στο 'Point'. Μου διηγήθηκε λοιπόν ότι υπήρξε αντιπροσωπεία της CGT, του συνδικάτου που ελεγχόταν από το Κομμουνιστικό Κόμμα, η οποία πήγε να συναντήσει τους εκπροσώπους του συνδικάτου της Αστυνομίας για να τους ζητήσουν να κρατήσουν καλά, να μην κάνουν πίσω. Η Ρωσία προτιμούσε τον Ντε Γκωλ και οι κομμουνιστές επίσης. Για τη γεωπολιτική αντίληψη της Ρωσίας ο Ντε Γκωλ ήταν μια καλή περίπτωση. Και ο Ντε Γκωλ, από την πλευρά του, έπαιζε με αυτό για να συσπειρώνει τη Δεξιά». - Εντάξει οι κομμουνιστές... Αλλά η μη κομμουνιστική Αριστερά; Ο Μιτεράν προσπάθησε να ανέβει στο τρένο με εκείνη την περίφημη και μάλλον αποτυχημένη συνέντευξη Τύπου όπου ζητούσε προεδρικές εκλογές και έβαζε ο ίδιος υποψηφιότητα. «Το Σοσιαλιστικό Κόμμα δεν υπήρχε τότε, δεν υφίστατο καν». - Υπήρχε όμως ο Μαντές-Φρανς... «Αλλά ο Μαντές καθώς και οι άλλοι ήταν έκπληκτοι και ξεπερασμένοι. Ο μόνος που σχεδίασε την έξοδο από την κρίση ήταν ο Ντε Γκωλ. Συναντά τον στρατηγό Μασύ στη Γερμανία και εξασφαλίζει την υποστήριξη της άκρας Δεξιάς υποσχόμενος αμνηστία στους πραξικοπηματίες στρατιωτικούς του 1963. Καταφέρνει έτσι να ενώσει τη Δεξιά με την άκρα Δεξιά, πράγμα που ήταν απαραίτητο για να κατεβάσει στους δρόμους τα πλήθη που κατέβηκαν να τον υποστηρίξουν στις 30 Μαΐου. Τότε διαλύει τη Βουλή, προκηρύσσει εκλογές και οδηγεί τις εξελίξεις σε μια κλασική πολιτική αντιπαράθεση με τους κομμουνιστές. Δεν υπάρχει άλλο κόμμα, άλλη πολιτική δύναμη απέναντί του. Από την πλευρά του, το είδε πάρα πολύ σωστά. Διότι τα δύο τρίτα των απεργών θέλουν τα πάντα εκτός από το να είναι πλειοψηφία οι κομμουνιστές στη Γαλλία». - Είχατε πει παλαιότερα ότι το '68 ήταν το πρώτο κίνημα εναντίον του ολοκληρωτισμού. «Ενα μέρος του, τουλάχιστον». - Αν δεν απατώμαι, πάντως, εσείς ο ίδιος είχατε στις αρχές του 1968 αποκαλέσει καταπρόσωπο τον Αραγκόν «άνθρωπο της Γκεπεού» (σ.σ.: GPU ήταν η πολιτική αστυνομία της Σοβιετικής Ενωσης, πρόγονος της KGB). Θυμίζετε το περιστατικό στο βιβλίο σας... «Νομίζω ότι αυτό το γράφει ο Γκλυκσμάν στο βιβλίο του». - Και εσείς στο δικό σας. Δεν έχει άλλωστε σημασία, καλό ήταν. Παρ' όλα αυτά, το γαλλικό ΚΚ βγαίνει ενισχυμένο από τον Μάη. Είναι από τους νικητές του '68... «Τον επόμενο χρόνο έφθασε στο 23% αλλά μετά κατέρρευσε. Και ο Ντε Γκωλ κερδίζει τις εκλογές του Ιουνίου και έναν χρόνο μετά χάνει το δημοψήφισμα». - Με τη Δεξιά όμως να παραμένει στην εξουσία και για τα επόμενα 12 -13 χρόνια, ως το 1981... «Ναι, γιατί υπάρχει πάντα ένα μεγάλο κομμάτι των Γάλλων που την ώρα των εκλογών δεν θέλουν τους κομμουνιστές στην εξουσία. Είναι πολύ βασικό για να καταλάβουμε τα γεγονότα. Από την άλλη πλευρά, αποδείχτηκε ότι η καταρράκωση των κομμουνιστών, η καταρράκωση της κομμουνιστικής ιδεολογίας είναι μεταδοτική. Το '68 έφερε ένα μέρος της γαλλικής κοινωνίας σε ριζική αντίθεση με τον Ντε Γκωλ και με τους κομμουνιστές. Οι κομμουνιστές το αντιλήφθηκαν και γι' αυτό εγώ ήμουν ο βασικός εχθρός τους. Ο Ζορζ Μαρσέ (σ.σ.: Τότε υπ' αριθμόν 2 και αργότερα Γραμματέας του γαλλικού ΚΚ.) είχε πει ήδη στις 3 Μαΐου ότι εγώ είμαι 'ένας γερμανός αναρχικός'. Είχε πει ότι 'αυτός ο άνθρωπος είναι επικίνδυνος για τους γάλλους φοιτητές και την εργατική τάξη της Γαλλίας'. Ηταν τελείως ξεκάθαρο για τους κομμουνιστές. Είναι η μεταδοτικότητα του αντι-ολοκληρωτισμού που οδήγησε στην κατάρρευση της κομμουνιστικής ιδεολογίας. Βεβαίως ανάμεσά μας υπήρχαν αντιφατικές απόψεις. Υπήρχαν άνθρωποι μέσα στο κίνημα που μάχονταν για τις ελευθερίες στο όνομα της κινεζικής πολιτιστικής επανάστασης! Παρανοϊκά πράγματα...». - Και ο Ζεσμάρ ήταν μαοϊκός. «Βεβαίως. Οπως υπήρχαν επίσης τροτσκιστές που μάχονταν για τον Τρότσκι. Σας θυμίζω, ας πούμε, ότι ο Τρότσκι ήταν εκείνος που είχε εξολοθρεύσει τους μισούς επαναστάτες στη Ρωσία και που υποστήριζε πως τα συνδικάτα πρέπει να τα διευθύνει το κόμμα! Ελεγαν, δηλαδή, πράγματα που ήταν κάθε άλλο παρά εναντίον του ολοκληρωτισμού. Ανεξάρτητα όμως από τις απόψεις των μεν ή των δε, η βαθύτερη ουσία του κινήματος ήταν αντι-ολοκληρωτική». - Λέτε και κάτι άλλο στο βιβλίο σας, στο οποίο θα ήθελα να σταθούμε. Οτι ο Μάης του '68 ήταν η πρώτη εξέγερση της παγκοσμιοποίησης. Πράγματι, στους δρόμους του Παρισιού έβρισκε κανείς τα πάντα: την Κούβα, την Πράγα, τον Τσε στη Βολιβία, το Βιετνάμ, το Μπέρκλεϊ, τους γερμανούς φοιτητές του Βερολίνου... Τα πάντα! «Και όχι μόνον γι' αυτό. Αυτό που περιγράφετε συνέβη πράγματι τον Μάιο, στο Παρίσι. Γενικότερα όμως τα γεγονότα της δεκαετίας του '60 αποτελούν το πρώτο μιντιακό κίνημα, το πρώτο διαπλανητικό κίνημα που εξαπλώθηκε από το Παρίσι στην Πράγα, από το Μπέρκλεϊ στη Γερμανία και σε πόσες άλλες πόλεις και χώρες, κυρίως και χάρη στα ΜΜΕ». - Διάβασα ότι δύο μήνες πριν από τον Μάιο βρεθήκατε στη Γερμανία, στα γεγονότα του Βερολίνου με τον Ρούντι Ντούτσκε. Τον γνωρίζατε τότε; «Ναι, ναι». - Υπήρχαν επαφές, σύνδεσμοι; «Ασφαλώς. Εμείς είχαμε φέρει τον Απρίλιο του '68 στη Ναντέρ έναν εκπρόσωπο του γερμανικού SDS. Ημουν σε επαφή μαζί τους ήδη ένα χρόνο πριν. Είχα ήδη πάει στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ακόμη και στη διάρκεια του Μάη έκανα ένα γύρο. Πήγα στην Αγγλία, επιστρέφοντας πέρασα από τη Γερμανία και τότε μου απαγόρευσαν την είσοδο στη Γαλλία. Προτού μπω στη χώρα παράνομα...». -... μεταμφιεσμένος σαν Ισπανός! «Ναι, με μαύρα μαλλιά». - Σας λυπεί όταν βλέπετε, σαράντα χρόνια μετά, τι απέγιναν το Βιετνάμ και η Κούβα; Πώς κατάντησαν σήμερα όλες αυτές οι μεγάλες, εμβληματικές θα έλεγα, επαναστατικές υποθέσεις; «Κατ' αρχήν δεν ήταν ποτέ τα δικά μου μεγάλα εμβλήματα. Συνεπώς δεν με λυπούν προσωπικά τον ίδιο. Αυτό όμως είναι και το μάθημα που πήραμε. Ενα εθνικό απελευθερωτικό κίνημα απλώς απελευθερώνει σε εθνικό επίπεδο. Τελεία. Ολες οι ιστορίες περί του νέου απελευθερωτή που θα έρθει υποτίθεται από κάπου αλλού για να μας σώσει επιβεβαιώθηκε ότι ήταν παραμύθια». - Παρ' όλα αυτά δεν νιώθετε απογοήτευση; «Κοιτάξτε. Θυμάμαι πάντα τον θάνατο του Τσε Γκεβάρα. Ημασταν μια παρέα που κορόιδευε εκείνους που τον θεωρούσαν ήρωα. Ενας σεξουαλικός μύθος χάθηκε. Εντάξει, αλλά ας μην το παρακάνουμε. Θα έρθουν άλλοι. Κάπως έτσι τα βλέπαμε εμείς τα πράγματα στη Ναντέρ. Για μας, ο Χο Τσι Μινχ ήταν ένας σταλινιστής, που μάλιστα στην αρχή είχε κάνει κτηνωδίες στο Βιετνάμ. Και εμείς, εγώ την εποχή εκείνη ήμουν κυρίως με τους χαμένους, με τους losers. Τα ιδανικά μας ήταν πάντα στην πλευρά των χαμένων. Δεν απογοητεύθηκα λοιπόν. Για μένα όλα αυτά τα κινήματα περιείχαν και κάτι το απόλυτο». - Αυτές οι συζητήσεις γίνονταν και τότε στους κόλπους του κινήματος; «Μα, φυσικά. Μοιράζαμε, ας πούμε, την ανοιχτή επιστολή των Κουρόν και Μοτζελέφσκι». (σ.σ.: Ο Γιάτσεκ Κουρόν και ο Κάρολ Μοτζελέφσκι ήταν την ίδια εποχή οι ηγέτες του φοιτητικού κινήματος στην Πολωνία.) Θυμάμαι ότι τον Οκτώβριο του '68 σε μια δίκη μού ζήτησαν να πω το όνομά μου. Απάντησα: 'Κουρόν - Μοτζελέφσκι'. Και ο δικαστής μού λέει 'δεν είναι αλήθεια'. Τότε εγώ του είπα: 'Αφού ξέρετε το όνομά μου, γιατί με ρωτάτε; Μπορείτε όμως να με ρωτήσετε γιατί λέγομαι έτσι και εγώ μπορώ να σας πω. Διότι σήμερα ο Κουρόν και ο Μοτζελέφσκι περνούν από δίκη για τα φοιτητικά γεγονότα στη Βαρσοβία'. Ετσι ήταν η κατάσταση τότε...». - Βλέπεστε σήμερα με τους τότε συντρόφους σας; «Αυτά τα περί συντρόφων είναι η δική σας αντίληψη των πραγμάτων. Προφανώς υπάρχουν άνθρωποι με τους οποίους κράτησα επαφή, αλλά με τον Ζακ Σοβαζό, λόγου χάρη, ή τον Αλάν Ζεσμάρ δεν βλεπόμαστε ποτέ». (σ.σ.: Ο Ζακ Σοβαζό ήταν πρόεδρος της Εθνικής Ενωσης Γάλλων Φοιτητών - UNEF. Ο Αλάν Ζεσμάρ ήταν πρόεδρος του συνδικάτου των πανεπιστημιακών - SNE SUP. Ο Σοβαζό και ο Ζεσμάρ αποτέλεσαν μαζί με τον Κον-Μπεντίτ την άτυπη 'τρόικα' της εξέγερσης του Μάη.) - Ούτε τότε ήσασταν φίλοι; «Καθόλου. Τον Ζεσμάρ τον θεωρούσα και τότε έναν άθλιο γραφειοκράτη... Εντάξει, πλάκα κάνω...». - Εχετε μετανιώσει για κάτι; «Για τίποτα. Κατ' αρχήν δεν μετανιώνω για τίποτα. Εχω δύο κινητά, ξέρετε, και ο ήχος στο ένα είναι το τραγούδι της Πιάφ 'Je ne regrette rien' και στο άλλο είναι το 'Yesterday' των Μπιτλς. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι θεωρώ πως όταν αποκαλούσα 'Ες-Ες' τη γαλλική αστυνομία είναι το πιο έξυπνο πράγμα που έχω πει στη ζωή μου...». - Ισως και εκείνο το σύνθημα «Elections - Pi&232;ge &224; cοns» (σ.σ.: «Οι εκλογές είναι παγίδα για μα...ες») που ήταν ένα από τα πιο ηχηρά συνθήματα του Μάη. «Λοιπόν, ως προς αυτό, λέω ότι δεν θα μπορούσαμε να είχαμε κάνει αλλιώς τότε. Σήμερα έχουμε τον δικό μας τρόπο να αντιλαμβανόμαστε το κοινοβούλιο και τις δημοκρατικές αρχές, αλλά το να λέμε ότι έπρεπε τότε να τα κάνουμε αλλιώς δεν έχει κανένα νόημα. Η λογική μας μέσα στη δυναμική της εποχής μάς οδήγησε τελικά να φανούμε ανίκανοι στην έξοδο. Με τη νοοτροπία των άκρων που είχαμε ενστερνιστεί, με τη λογική ότι δεν κάνουμε πίσω, εκφράζαμε κυριολεκτικά την κατάσταση στην οποία βρισκόμασταν τότε. Αν ήμασταν αλλιώς, δεν θα κάναμε τα ίδια πράγματα, ίσως δεν θα ξεκινούσαμε καν. Αν λοιπόν κάποιος έρθει σήμερα και μου πει ότι έπρεπε να τελειώσουμε με διαφορετικό τρόπο, μπορεί να συμφωνήσω μαζί του, αλλά αυτό σημαίνει τότε ότι δεν θα είχαμε ποτέ αρχίσει...». - Ποιο από τα συνθήματα της εποχής αγαπήσατε περισσότερο; «Το 'φαντασία στην εξουσία' το βρίσκω μεγαλειώδες. Αλλά προσωπικά με αγγίζει περισσότερο από όλα το σύνθημα 'είμαστε όλοι Γερμανοί Εβραίοι'». (σ.σ.: Οταν στη διάρκεια του Μάη απαγορεύτηκε η είσοδος στη Γαλλία στον Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ με το πρόσχημα ότι δεν ήταν Γάλλος αλλά «Γερμανός Εβραίος», δεκάδες χιλιάδες νέοι διαδήλωσαν με το σύνθημα «Είμαστε όλοι Γερμανοί Εβραίοι».) - Εντάξει, είναι και ένα σύνθημα που συνδέεται προσωπικά με εσάς... «Ναι, αλλά όχι μόνο γι' αυτό. Είναι ένα σύνθημα, περίπου 25 χρόνια μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, που έδειχνε ότι η κοινωνία μας προόδευσε πολύ και ότι αυτή η κοινωνία αποδέχεται τις διαφορές και ξαναγεννιέται μέσα από ένα σύνθημα». - Θεωρείτε ότι είστε πάντα ένας άνθρωπος της Αριστεράς; Πράσινος, οικολόγος, αλλά αριστερός; «Ναι, ανήκω στην Αριστερά». - Τι είναι σήμερα η Αριστερά; «Γι' αυτό και σας απαντώ με δισταγμό. Γιατί δεν ξέρω... Τι είναι η Αριστερά; Ενας αριστερός σήμερα είναι ένας άνθρωπος ικανός να αναλογισθεί την οικολογική ευθύνη που του αναλογεί, να διαθέτει κοινωνική συνείδηση και την ίδια στιγμή να καταλαβαίνει τη δυναμική της κοινωνίας μας που συνδέεται με την οικονομία της αγοράς. Αρα που μας υποχρεώνει να συνδέσουμε τη δυναμική του ατόμου και του συνόλου με τη συλλογική ευθύνη. Κάπου εκεί βρίσκεται η Αριστερά, η Αριστερά των σοσιαλιστών, των οικολόγων, των σημερινών αριστερών...». - Αν ήταν να ξεκινήσει ξανά ένας Μάης του '68, θα το κάνατε; Θα μπαίνατε πάλι στο παιχνίδι; «Για να σας πω την αλήθεια, εγώ δεν έχω να κάνω τίποτα. Αν είναι να ξαναγίνει, ας τον κάνουν οι άνθρωποι της εποχής μας. Οχι εγώ. Σήμερα δεν κάνω, ούτε ξανακάνω τον Μάη του '68. Είμαι ευρωβουλευτής, δουλεύω για την Ευρώπη. Αυτό κάνω». - Και θεωρείτε αυτό που κάνετε σήμερα ως επακόλουθο, ως μια απάντηση στις εμπνεύσεις του Μάη; «Ναι, η Ευρώπη σήμερα είναι μια από τις απαντήσεις στον Μάη του '68. Είναι μια απάντηση στον ολοκληρωτισμό του πρώτου μέρους του 20ού αιώνα και είναι ταυτοχρόνως μια απάντηση στις προσδοκίες που ξεπήδησαν τον Μάη, να ξεπεράσουμε το επίπεδο του έθνους». - Σας ευχαριστώ πολύ. «Κι εγώ».